RD. DEWI SARTIKA

Gelar pahlawan téh lain keur kaom pria baé.
Kaom wanita ogé loba anu jadi pahlawan.
Cing, saha pahlawan wanita ti Jawa Barat?
Bener, Ibu Déwi Sartika.
Jenengan lengkepna mah Ibu Radén Déwi Sartika.
Anjeunna téh tiasa disebat
Pahlawan Pendidikan Kaom Wanita.
Tiasa ogé disebat Pahlawan Émansipasi Wanita.
Ari ku pamaréntah mah dilélér gelar
Pahlawan Pergerakan Nasional.

Ibu Déwi Sartika téh dibabarkeun di Bandung,
kaping 4 Désémber 1884.
Ramana, Radén Rangga Somanagara,
Patih Bandung harita.
Ari ibuna, Radén Ajeng Rajapermas,
putra istri Bupati Bandung,
anu kakoncara Dalem Bintang.
Janten masih kénéh teureuh ménak Bandung.

Pa Somanagara téh ménak nu maju pikiranana.
Ibu Déwi disakolakeun ka sakola Kelas Hiji.
Jaman harita mah langka atuh,
malah bisa jadi euweuh,
budak awéwé bangsa urang anu sakola téh.
Apan masih kénéh baroga anggapan,
yén awéwé mah sanajan sakola luhur ogé,
blusna mah ka dapur-dapur kénéh baé.
Ngawulaan salaki jeung ngurus anak.

Hanjakal teu lila sakolana Ibu Déwi téh.
Kudu eureun di Kelas 2B.
Tapi henteu mareuman sumanget Ibu Déwi
pikeun diajar jeung nyuprih élmu.
Ibu Déwi diajar rupa-rupa pangaweruh
jeung rupa-rupa kaparigelan di bumina.
Mémang Ibu Déwi téh miboga sumanget diajar
anu luar biasa tur salawasna daria deuih.

Pa Somanagara boga jiwa nasionalis nu kuat.
Anjeunna wani ngalawan kahayang kaom penjajah,
nyaéta Pamaréntah Hindia Walanda.
Anjeunna sering mépélingan ka rahayat,
sangkan miboga harga diri salaku hiji bangsa.
Sikep kitu téh henteu dipikaresep ku penjajah mah.
Ditegor mah ditegor, tapi taya robahna.
Malah sikep Pa Somanagara téh beuki wani baé.

Ku lantaran dianggap ngabahayakeun,
Pa Somanagara dihukum buang ka Ternaté,
tempat anu kaitung jauh ti Pulo Jawa mah.
Istrina ogé milu ka Ternaté.
Ari Ibu Déwi mah henteu dibawa,
dipihapékeun ka uana di Cicaléngka,
nyaéta ka Radén Demang Suria Kartahadiningrat,
anu katelah Aria Patih Cicaléngka.

Umur salapan taun harita téh,
Ibu Déwi geus kudu papisah jeung kolot.
Cicing jeung uana di Cicaléngka.
Sanajan sasatna cicing di kolot sorangan,
tapi jajauheun kana dipupujuhkeun.
Tempat cicingna ogé diperenahkeun di tukang.
Ngahiji jeung tukang kuda, tukang kebon,
katut badéga-badéga séjénna.
Ari sababna, pédah kolotna keur dihukum buang.
Dianggap geus ngawiwirang kulawarga.

Ibu Déwi nadah éta kaayaan kalawan sabar.
Kasedihna dibangbalérkeun kana pagawéan.
Salian ti migawé pancén sapopoéna,
Ibu Déwi masih sempet diajar rupa-rupa
kaparigelan jeung kabinangkitan awéwé.
Masak, nyulam, ngabordél, jeung sajabana.
Tapi angger ari lebah ulinna mah,
leuwih raket jeung anak paratukang téa baé.

Anléhna kana ngaguruan geus témbong
ti keur di Cicaléngka kénéh.
Upama keur ulin di tukang
jeung barudak paratukang katut badéga,
Ibu Déwi sok sasakolaan.
Tempatna di istal, sabakna ku kenténg,
ari geripna ku areng atawa apu.
Barudak téh di dinya sina diajar
maca, nulis, jeung ngitung.

Nincak umur Bu Déwi mangsa rumaja,
sikep kulawarga Aria Patih henteu robah.
Ibu Déwi angger dianggap anak jalma buangan
anu darajatna dianggap geus ngagejrét.
Unggal poé dibelekesekkeun kana gawé.
Rupa-rupa pagawéan ditangkes ku Ibu Déwi.
Ngahaja pagawéan téh didap¬tar,
ambéh taya nu kaliwat.

Salasahiji pancén Ibu Déwi téh
nyaéta nganteur kapilanceukna
kursus basa Walanda, maca, jeung nulis,
ka salasaurang Nyonya Walanda.
Ku lantaran karepna anu gedé pikeun diajar,
dibarung ku uteukna anu éncér,
Ibu Déwi bisa nangkep anu diajarkeun téa,
ku cara ngaregepkeun ti satukangeun panto.

Ti poé ka poé, kahirupan téh taya robahna.
Kahirupan kaom wanitana alam harita
anu kabandungan ku Ibu Déwi,
angger ngeuyeumbeu, taya kamajuanana.
Kaom wanita teu meunang mapakan kaom pria,
komo mun nepi ka ngaleuwihan mah.
Nya antukna ukur ulukutek di dapur.
Taya tarékah anu hayang leuwih ti kitu.
Nu matak teu anéh harita mah carang pisan
barudak awéwé anu paham kana aksara téh.

Salian ti éta Ibu Déwi ogé nengetan,
kaomna bet kudu guman¬tung baé ka kaom pria.
Jeung loba anu masih kénéh boga anggapan,
darajat kaom wanita sahandapeun kaom pria.
Éta nu ngahudang kasadaran Ibu Déwi
pikeun ngamajukeun kaomna téh.
Jalanna kudu ngaliwatan pendidikan.
Hartina, kudu aya sakola anu husus
diajangkeun pikeun kaom wanita,
sangkan bisa satata jeung kaom pria.

Pikeun ngawujudkeun cita-citana,
tangtu waé moal bisa kalaksanakeun,
lamun angger cicing di Cicaléngka mah.
Hartina, kudu pindah ti dinya.
Anu aya dina eronganana téh
nyaéta Pendopo Kabupatén Bandung.
Katambah deuih harita téh
ibuna tos mulih deui ka Bandung,
sabada ramana ngantunkeun di Ternaté.

Ibu Déwi ngalih deui ka Bandung.
Teras ménta tulung ka Bupati Bandung,
nyaéta Bupati R.A.A. Martanagara,
anu pikiranana dianggap leuwih maju
dibandingkeun jeung uana nu di Cicaléngka.
Ibu Déwi ka bupati téh masih kénéh pernah ua.
Di payuneun Bupati Bandung,
Ibu Déwi nyaritakeun pamaksudanana,
hayang ngadegkeun sakola pikeun kaom wanita.

Mimitina mah Bupati téh henteu ngaluyuan.
Saurna gé, “Entong, awéwé mah entong sakola!
Asal bisa nutu-ngéjo, bisa kékérod,
bisa ngawulaan salaki, geus leuwih ti cukup,
ganjaranana oge manjing sawarga.
Komo ieu bari rék diajar basa Walanda sagala!”
Sasatna mah pamaksudan Ibu Déwi téh ditolak wé.

Ngadegkeun sakola pikeun wanita?
Beu, meureun teu dianggap mahiwal mah.
Komo deui ieu diurusna téh
ku wanita ti kalangan ménak.
Jaba muridna bisa saha baé,
bari henteu nénjo turunan.
Jelas dianggap geus mengpar
tina adat kabiasaan alam harita,
anu ngabéda-béda jelema
dumasar kana harkat jeung turunanana.

Ibu Dewi henteu peunggas pangharepan.
Tetep keyeng pikeun ngawujudkeun cita-citana.
Terus ngurihit ka Bupati Bandung,
sangkan diidinan ngadegkeun sakola.
Sanggeus sababaraha kali ngadeuheus,
antukna mah Bupati téh éléh déét.
Caritana mah ngidinan wé.
Ibu Déwi dipasihan tempat keur sakola,
nyaéta di Paséban Pendopo Kabupatén Bandung.

Teu lila sakola nu diangen-angen téh ngadeg.
Dingaranan “Sakola Istri”,
diajangkeun pikeun barudak awéwé.
Aya dua kelas kabéhna téh.
Ari muridna anu munggaran,
réana aya dua puluh urang.
Guruna tiluan, nyaéta Ibu Déwi,
Ibu Purma, jeung Ibu Uwit.
Harita yuswa Ibu Déwi téh 20 taun.

Murid munggaran sakola Istri téh
réréana ti kalangan rahayat biasa,
lain ti kalangan ménak.
Umumna ti kulawarga pagawé handap
di Kantor Kabupatén Bandung.
Éta téh nan¬dakeun yén sakola Ibu Déwi
diajangkeun keur sing saha baé.
Henteu mandang harkat jeung darajatna,
prinsip anu terus dikeukeuhan ku Ibu Déwi
dina ngokolakeun sakolana.

Kumaha ari ti kalangan ménak?
Réa anu henteu panuju.
Ibu Déwi dianggap nurunkeun darajat
jeung komara ménak.
Tapi Ibu Déwi henteu galideur.
Nya lila-lila mah saladar sorangan,
nu dipilampah ku Ibu Déwi téh henteu salah.
Tungtungna mah ti kalangan ménak ogé
réa nu nyakolakeun anakna ka Sakola Istri.

“Sakola Istri” anu diadegkeun ku Ibu Déwi,
minangka sakola pikeun kaom wanita,
anu munggaran di Indonésia mah.
Timbul tina kereteg ati jeung pikiran Ibu Déwi.
Terus diwujudkeun jadi karya nyata.
Lain saukur kahayang anu diuar-uar dina surat.
Lain angen-angen anu diceungceum dina angen.
Da ieu mah bari jeung prakna dibuk¬tikeun.

“Sakola Istri” ngadeg tanggal 16 Januari 1904.
Anu diajarkeun di éta sakola di antarana baé,
ngitung, nulis, maca, jeung bagbagan agama.
Mémang henteu gampang ngokolakeun sakola téh,
tapi Ibu Déwi saparakanca bisa ngungkulanana.
Pikeun leuwih ngamekarkeun sakolana,
Ibu Déwi henteu éra ménta kamandang,
ka sakola-sakola anu ngadeg leuwih ti heula.

Taun 1906, dina yuswa 22 taun,
Ibu Déwi nikah sareng salasaurang guru,
Radén Kanduruan Agah Suriawinata.
Rumah tangga henteu ngareunteutkeun
kagiatan jeung sumanget Ibu Déwi
pikeun ngangkat harkat darajat kaomna.
Ari sababna, ingkang carogé
kacida ngarojongna kana cita-cita Ibu Déwi.

Beuki lila “Sakola Istri” téh beuki mekar.
Muridna beuki nambahan baé.
Tempat anu aya di Paséban Pendopo Bandung,
katimbang geus henteu mahi.
Ibu Déwi mikabutuh kelas anyar.
Nya dina taun 1910,
pamaréntah mere sakola anyar ka Ibu Déwi.
Éta sakola perenahna di Jalan Ciguriang.

Pangajaranana ogé dijembaran.
Salian ti diajarkeun ngitung, maca, jeung nulis,
diajarkeun rupa-rupa kaparigelan deuih.
Saperti masak, ngarénda, nyulam, jeung ngabatik.
Geus lir ari pangajaran agama jeung budi pekerti mah.
Jumlah guruna ogé nambahan deuih.
Ngaran sakolana ogé diganti,
jadi “Sakola Kautamaan Istri”.

Ibu Déwi miharep sangkan kaom wanita
miboga élmu jeung pangaweruh anu jembar,
nepi ka bisa ngarobah nasibna, kulawargana,
katut sakumna kaom wanita.
Ku bekelna tina ladang diajar ti sakola,
kaom wanita bisa madeg mandiri.
Bisa ngabantu-bantu salakina mun geus kawin.
Murid-muridna ogé dipépélingan,
sangkan ulah kawin ngora-ngora.

Tujuan pendidikanana,
kagambar dina cariosan Ibu Déwi,
anu remen ditepikeun ka murid-muridna,
“Ari jadi awéwé kudu sagala bisa,
ambéh bisa hirup anu cageur bageur.”
Anu jadi dadasar dina ngadidikna,
nyaéta silihasah, silihasih, jeung silihasuh.
Mémang basajan, tapi jembar pihartieunana.

Sataun ti harita,
Sakola Kautamaan Istri geus boga tilu kelas.
Kelasna ogé ditambahan deui ku Kelas II.
Basa panganteurna di Kelas I,
ngagunakeun basa Sunda.
Ari basa pangater di Kelas II,
nyaéta basa Malayu jeung basa Walanda.
Muridna lain urang Bandung baé ayeuna mah.
Datang ti sawatara daérah di Tatar Sunda.
Malah aya anu ti Sumatra sagala deuih.

Tétéla Sakola Kautamaan Istri téh
meunang pangbagéa anu hadé ti masarakat.
Malah Pamaréntah Hindia Walanda ogé,
kacida merhatikeunana ka éta sakola téh,
dibarung ku rasa hormat ka nu ngadegkeunana.
Ibu Déwi Sartika geus dianggap
pelopor pendidikan kaom wanita di Indonésia.

Loba gegedén Walanda anu datang ka éta sakola,
pikeun nalingakeun kamekaranana.
Malah dina taun 1931 mah,
Gupernur Jéndral Walanda datang,
ngaroris kaayaan Sakola Kautamaan Istri.
Dua tahun ti harita, istri gupernur
disarengan ku putrana anu istri, sumping deuih.
Nimbang kana jasa-jasana,
Ibu Déwi Sartika dilélér penghargaan
Bintang Pérak ku Pamaréntah Hindia Walanda.

Ibu Déwi ngaraos reueus,
upama aya di antara muridna,
anu neruskeun ka sakola nu leuwih luhur.
Henteu saeutik muridna anu neruskeun
ka sakola bidan, perawat, atawa guru.
Kasadaran yén awéwé ogé kudu boga pendidikan,
geus mulai karasa tumuwuh di masarakat Sunda.
Malah terus sumebar ka sakulian Indonésia.

Dugdeg “Sakola Kautamaan Istri”
di sawatara Kabupatén di Jawa Barat.
Seperti di Kabupatén Garut, Tasikmalaya,
Purwakarta, jeung sajaba ti éta.
Malah di Padangpanjang, Sumatra Barat ogé aya.
Nepi ka taun 1912, geus bisa ngadeg
salapan “Sakola Kautamaan Istri” di Jawa Barat.

Taun 1914, lumangsung Perang Dunya I.
Kayaan ékonomi di urang kacida weritna.
Éta hal téh karasa pisan ku Ibu Déwi mah,
utamana pikeun ngokolakeun sakolana.
Hahargaan pakakas sakola terus ngaronjat,
kaayaan gedong sakola ogé perlu dioméan.
Ibu Déwi sareng carogéna,
kedah tihothat enggoning ngungkulanana.

Perjoangan Ibu Déwi sareng corogéna.
ngahudang simpati dua istri gegedén Walanda,
nyaéta Ibu Tijderman jeung Ibu Hillen.
Ngirim surat ka Pamaréntah Hindia Walanda,
sangkan daék ngabantuan “Sakola Kautamaan Istri”.
Ketakna meunang pangrojong ti sawatara pihak,
pangpangna mah anu boga katineung
kana pendidikan kaom wanita di Indonésia.

Pamaréntah Hindia Walanda nyaluyuan.
Taun 1929, pamaréntah ngawangun gedong sakola,
anu leuwih agréng tur lengkep.
Pikeun ngajénan kana jasa-jasa Ibu Déwi,
“Sakola Kautamaan Istri” dirobah ngaranna,
jadi “Sakola Radén Déwi”.

Sanggeus bajoang salima 25 taun,
cita-cita Ibu Déwi tinekanan.
Ayeuna Ibu Déwi kagungan gedong sakola
anu rohanganana lega, bersih, tur séhat.
Aya rohang prakték anu lengkep
sarta pakaranganana ogé lega deuih.
Pokona mah nyumponan pasaratan
pikeun disebut sakola anu hadé.
Sakolana Ibu Déwi geus diaku ku pamaréntah
sarta pangajén anu luhur ti masarakat.

Aya acara anu mayeng dilaksanakeun
unggal taun pangajaran anyar,
nyaéta acara paturay tineung
pikeun murid anu geus lulus.
Dina éta acara sok aya paméran sakola.
Anu dipamérkeunana karya paramurid,
kayaning rénda, sulaman, rupa-rupa hasil ngaput,
sarta barang-barang karajinan lianna.
Kadaharan jeung lalawuhna ogé,
kabéh beunang nyieun murid éta sakola.

Éta pésta téh dilaksanakeunanana
unggal tanggal 14 Juli.
Malah lain paméran baé acarana téh.
Aya pintonan rupa-rupa kasenian,
kaasup sandiwara Sunda deuih.
Tétéla, harita “Sakola Ibu Déwi”
geus ngajarkeun kasenian jeung kabudayaan,
pangpangna mah seni jeung budaya Sunda.

Taun 1939, carogé Ibu Déwi ngantunkeun.
Sanajan kacida sedihna,
Ibu Déwi henteu peunggas pangharepan.
Teras bajoang ngokolakeun sakolana.
Tapi kaséhatanana tos ngawitan ngirangan.
Sataun ti harita, taun 1940,
Ibu Déwi dilélér penghargaan ku Pamaréntah,
dumasar kana jasa-jasana dina widang pendidikan.

Kaayaan kacida robahna,
basa Perang Dunya II lumangsung.
Komo sanggeus Jepang asup ka urang mah.
Kaayaan beuki susah jeung werit.
Kitu deui basa Indonésia anyar merdéka.
Tentara Inggris jeung Walanda asup ka urang.
Kaayaan beuki rengkeng jeung harénghéng baé.
Perang lumangsung méh unggal poé,
di unggal tempat deuih.

Taun 1947, kaayaan beuki genting baé.
Ibu Déwi kapaksa kudu ngungsi,
mimitina ka Ciparay, Garut, Ciamis,
terus ka Cinéam Tasikmalaya.
Ibu Déwi ngantunkeun di Cinéam,
kaping 11 Séptémber 1947 dina yuswa 63 taun.
Taun 1966, Pamaréntah Indonésia
netepkeun Ibu Déwi Sartika
sabagé Pahlawan Pergerakan Nasional.